Οι εκπαιδευτικές μονάδες που χρησιμοποιούνται συνηθέστερα για τους εκπαιδεύσιμους νοητικώς υστερημένους είναι: 1) τα ειδικά σχολεία- οικοτροφεία 2) τα ημερήσια ειδικά σχολεία και 3) οι παράλληλες ειδικές τάξεις.

          Ειδικά σχολεία- οικοτροφεία: τα ειδικά σχολεία- οικοτροφεία στεγάζονται σε ιδιαίτερα κτίρια και εξυπηρετούν αποκλειστικά παιδιά υστερημένα διαφόρων ηλικιών ή ακόμα και παιδιά με άλλες μορφές απόκλισης όπως είναι τα κοινωνικώς απροσάρμοστα και τα ψυχικώς διαταραγμένα. Στα ειδικά σχολεία- οικοτροφεία τα παιδιά παραμένουν εκεί όλο το εικοσιτετράωρο, καθ’ όλο το διάστημα της φοίτησης, ως την επαγγελματική τους αποκατάσταση και την τελική τους ένταξη στην κοινωνία.

          Τα ειδικά σχολεία- οικοτροφεία είναι η παλαιότερη μορφή εκπαιδευτικής μονάδας για τα νοητικώς υστερημένα παιδιά. Σήμερα τείνουν να εκλείψουν όχι μόνο γιατί είναι πολυδάπανα αλλά κυρίως γιατί η απομάκρυνση του παιδιού από το φυσικό οικογενειακό περιβάλλον του στερεί πολλαπλές ευκαιρίες υγιούς συναισθηματικής και πνευματικής ανάπτυξης. Επιπλέον το απρόσωπο περιβάλλον του ιδρύματος προκαλεί ιδρυματισμό στο παιδί με ανεπανόρθωτες επιπτώσεις για την ψυχολογική του ανάπτυξη και δυσχεραίνει έτσι την επαναφορά του στο φυσικό κοινωνικό περιβάλλον.

          Τα περισσότερά ειδικά σχολεία- οικοτροφεία που λειτουργούν σήμερα είναι ιδιωτικά. Δημόσια ειδικά σχολεία- οικοτροφεία είναι ελάχιστα και περιορίζονται μόνο για εξαιρετικές περιπτώσεις νοητικώς υστερημένων παιδιών με ακατάλληλο οικογενειακό περιβάλλον και για περιπτώσεις βαριάς υστέρησης όπως είναι οι ιδιώτες, στους οποίους παρέχεται ιδρυματική προστασία για όλη τους τη ζωή.

 

          Ημερήσια ειδικά σχολεία: τα ημερήσια ειδικό σχολεία στεγάζονται όπως και τα ειδικά σχολεία-οικοτροφεία, σε ιδιαίτερα κτίρια. Στα κτίρια αυτά φοιτούν αποκλειστικώς παιδιά νοητικώς υστερημένα ή και άλλες ομάδες αποκλινόντων παιδιών όπως είναι τα κοινωνικώς απροσάρμοστα και τα ψυχικώς διαταραγμένα. Στα ημερήσια ειδικά σχολεία τα παιδιά παραμένουν ορισμένες μόνο ώρες, για την καθημερινή σχολική τους εργασία.

          Το ημερήσιο ειδικό σχολείο, σε σύγκριση με το σχολείο- οικοτροφείο, έχει το πλεονέκτημα ότι το παιδί παραμένει μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον και έτσι επωφελείται από τις ποικίλες μορφωτικές ευκαιρίες. Σοβαρό μειονέκτημα των ειδικών ημερήσιων σχολείων είναι η απομόνωση του παιδιού σε ιδιαίτερο κτίριο, με αμιγή ελαττωματικό πληθυσμό, και από το οποίο απουσιάζουν τα κανονικά πρότυπα για συναναστροφή και μίμηση.

          Το ειδικό σχολείο είναι κατ’ αρχήν και αυτό ‘σχολείο’ γιατί έχει κυρίαρχο και παιδαγωγικό χαρακτήρα, γιατί ασκεί αγωγή έχει δηλαδή για αντικείμενό του, να διδάσκει και να διαπαιδαγωγεί παιδιά.

          Το ειδικό σχολείο δεν είναι ένα συμπλήρωμα υποκατάστατο του Δημοτικού σχολείου ή ακόμα ένα δευτέρας τάξεως σχολείο αλλά ένα αυτοτελές σχολείο ιδίου τύπου. Ο σκοπός του ειδικού σχολείου απαιτεί την κοινωνική κηδεμονία για τον τρόφιμό του, τον οδηγεί στο χώρο της προσωπικής πρακτικής εργασίας, στο χώρο των τυποποιημένων μορφών του πολιτισμού.

          Το ειδικό σχολείο λυτρώνει το παιδί από τη φοίτηση στο κανονικό δημοτικό σχολείο, που μπορεί να του δημιουργήσει ψυχικά τραύματα, να το κάνει επιθετικό, αντικοινωνικό ή να το ρίξει στην παθητικότητα.

          Το ειδικό σχολείο πρέπει να είναι και αυτό σχολείο υποχρεωτικής φοίτησης και δωρεάν εκπαίδευσης για να εκπληρωθεί το χρέος  προς το μορφωτικό και κοινωνικό δικαίωμα του παιδιού. Το ειδικό σχολείο δεν είναι ειδικό μόνο από την άποψη του αντικειμένου (του ειδικού παιδιού), του σκοπού και της δομής του αλλά και από την άποψη του διδακτικού του προγράμματος. Τρία είναι τα χαρακτηριστικά σημεία που σ’ αυτό ξεχωρίζει από το κανονικό δημοτικό σχολείο: α) η απαίτηση της εξατομικεύσεως της εργασίας ως εκεί που δε θα διαλυθεί η ομάδα, β) η κατά το μέγιστο μέρος τοπική δέσμευση του αναλυτικού προγράμματος και γ) η ελεγχόμενη και σχεδιασμένη ειδική διδασκαλία και διαπαιδαγώγηση.

          Το ειδικό σχολείο δεν ασκεί μόνο αγωγή αλλά συγχρόνως προφυλάσσει, προλαμβάνει, επαγρυπνεί, προστατεύει και βοηθά. Το ειδικό σχολείο τέλος δεν είναι κλινική ούτε ειδικό επαγγελματικό εργαστήριο. Δεν είναι κλινική γιατί δεν νοσηλεύει, δεν ασκεί ιατρική θεραπεία στη βιολογική της έννοια αλλά μια θεραπεία στην παιδαγωγική-κοινωνική της έννοια. Έτσι δεν είναι επαγγελματικό εργαστήριο γιατί μορφώνει τον κοινωνικό άνθρωπο, τον οδηγεί προς την εργασία με τη γενική στοιχειώδη πρακτική εκπαίδευση που του προσφέρει. Δεν ειδικεύει σε οποιοδήποτε επαγγελματικό κλάδο αλλά τον προετοιμάζει για να δεχθεί την επαγγελματική ειδίκευση.

     
     Παράλληλες ειδικές τάξεις: οι παράλληλες ειδικές τάξεις στεγάζονται μέσα στα κανονικά σχολεία, συνήθως στα πολυθέσια της περιφέρειας. Στις τάξεις αυτές εγγράφονται και φοιτούν τα νοητικώς υστερημένα παιδιά της περιφέρειας του σχολείου. Εκεί διδάσκουν ειδικοί δάσκαλοι και ακολουθείται ειδικό αναλυτικό πρόγραμμα. Το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινής διδακτικής διδασκαλίας κατέχει η ειδική διδασκαλία στην παράλληλη τάξη. Τον υπόλοιπο χρόνο τα νοητικώς υστερημένα παιδιά συνδιδάσκονται, με τα κανονικά παιδιά, τα δευτερεύοντα μαθήματα, στα οποία η νοητική υστέρηση δεν αποτελεί εμπόδιο. Επίσης συμμετέχουν στις δραστηριότητες των κανονικών παιδιών στην αυλή, στο παιχνίδι, στις εκδρομές, στα σπορ κ.λ.π. Οι παράλληλες ειδικές τάξεις είναι η πιο συνηθισμένη μορφή αγωγής των εκπαιδεύσιμων νοητικώς υστερημένων παιδιών.