Σύστημα ανταλλάξιμων αμοιβών

       Το σύστημα ανταλλάξιμων αμοιβών έχει εφαρμοστεί με επιτυχία στην εκπαίδευση ατόμων με σοβαρές δυσκολίες μάθησης. Πρόκειται για ένα ενισχυτικό σύστημα που κάνει χρήση συμβολικών αμοιβών (αυτοκόλλητα, σφραγίδες, πόντοι κ.λ.π.). Οι συμβολικές αμοιβές (tokens) ανταλλάσσονται με άλλους ατομικούς ενισχυτές.

  Σύμφωνα με τον Upper (1977), το σύστημα ανταλλάξιμων αμοιβών ορίζεται από τρεις παράγοντες:1) ορίζεται η συμπεριφορά που θα ενισχυθεί, 2) επιλέγεται η συμβολική αμοιβή που θα χρησιμοποιηθεί, 3) παρέχονται οι άμεσοι ενισχυτές, που ανταλλάσσονται με τη συμβολική αμοιβή.

       Παράδειγμα: Κάθε φορά που η Μαρία δείχνει σωστά το χρώμα που της ζητείται, παίρνει ένα αυτοκόλλητο. Μόλις συγκεντρώσει 10 αυτοκόλλητα, μπορεί να τα ανταλλάξει με το παιχνίδι, που έχει επιλέξει.

       Μια εξίσου σημαντική διαδικασία, που χρησιμοποιείται κατεξοχήν στην εκπαίδευση των παιδιών με σοβαρές δυσκολίες μάθησης, είναι η Τμηματική Βοήθεια.

       Είναι το βοηθητικό ερέθισμα που χρησιμοποιείται και οδηγεί στην αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης της επιθυμητής αντίδρασης. Με απλά λόγια, είναι η προτροπή που δίνουμε στο παιδί προκειμένου να εκδηλώσει την επιθυμητή συμπεριφορά. Το παιδί ενισχύεται για την εκδήλωσή της και έτσι αυξάνεται η πιθανότητα ανεξάρτητης εκδήλωσης της συμπεριφοράς στο μέλλον. Η τμηματική βοήθεια στηρίζει τη μάθηση χωρίς λάθη, που ενδείκνυται για την εκπαίδευση των παιδιών με σοβαρές δυσκολίες μάθησης. Οι μορφές που μπορεί να έχει είναι οι εξής: λεκτική καθοδήγηση, καθοδήγηση με οπτικά ερεθίσματα, παρουσίαση προτύπου προς μίμηση και σωματική καθοδήγηση.

       Η λεκτική καθοδήγηση περιλαμβάνει οποιαδήποτε μορφή λεκτικής παρέμβασης που συμβάλλει στην αύξηση της συμπεριφοράς (Γενά, 2002). Για παράδειγμα, στο πλύσιμο χεριών μπορούμε να υπενθυμίζουμε στο παιδί τη σειρά των βημάτων που πρέπει να εκτελέσει, λέγοντας π.χ. «Άνοιξε τη βρύση», «Βάλε σαπούνι» κ.ο.κ.

       Η καθοδήγηση με οπτικά ερεθίσματα γίνεται με κάθε είδους οπτικό υλικό (φωτογραφίες, εικόνες, σκίτσα, σύμβολα κ.λ.π.). Τα οπτικά ερεθίσματα ωθούν το παιδί να εκδηλώσει την επιθυμητή συμπεριφορά. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να διδάξουμε στο παιδί, τι χρειάζεται για να φτιάξει μόνο του ένα σάντουιτς, μπορούμε να έχουμε τις αντίστοιχες φωτογραφίες των υλικών που απατούνται (ψωμί, τυρί, ζαμπόν, ντομάτα κ.λ.π.), καθώς και τον τρόπο και τη σειρά εκτέλεσής του.

       Η παρουσίαση προτύπου προς μίμηση αναφέρεται στην εκτέλεση της επιθυμητής συμπεριφοράς από το θεραπευτή ή άλλο άτομο, με σκοπό την αντιγραφή της από το παιδί (Γενά, 2002). Η χρήση αυτού του είδους βοήθειας προϋποθέτει ότι το παιδί διαθέτει δεξιότητες μίμησης. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να διδάξουμε στο παιδί τον τρόπο που ζητάμε κάτι από κάποιον, επιδεικνύουμε με το παράδειγμά μας (κάνοντας χρήση προφορικού λόγου ή με νοήματα) τον τρόπο και το παιδί μιμείται το μοντέλο μας.

       Τέλος, με τη σωματική καθοδήγηση, καθοδηγούμε το παιδί με τα χέρια μας προκειμένου να εκτελέσει την επιθυμητή πράξη. Για παράδειγμα, αν θέλουμε να διδάξουμε στο παιδί πως να κόβει με το ψαλίδι, βάζουμε τα χέρια μας πάνω στα δικά του και εκτελούμε μαζί την όλη διαδικασία.

       Πρέπει να σημειωθεί, πως όλες οι μορφές τμηματικής βοήθειας που παρέχουμε, πρέπει να αποσύρονται σταδιακά. Στόχος είναι η ανεξάρτητη εκδήλωση της συμπεριφοράς από το ίδιο το παιδί και όχι η εξάρτησή του από αυτές. Επίσης, αρχικά παρέχουμε ενίσχυση για τις βοηθούμενες αντιδράσεις που εκδηλώνει το παιδί και σταδιακά ενισχύουμε, μόνο τις ανεξάρτητες.

4.Η έννοια του εαυτού. Το θέμα αυτό, αν και παίζει κεντρικό ρόλο σε σχέση με την ευρύτερη θεωρία της προσωπικότητας, δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τους ερευνητές της νοητικής υστέρησης (Balla & Zigler, 1979). Παλαιότερα η έννοια αυτή θεωρούνταν μονοδιάστατη. Ωστόσο, νεότερες έρευνες αναφέρονται στην πολλαπλότητα των στοιχείων που συνιστούν την έννοια του εαυτού καθώς και της διαφορετικής δυνατότητας προσέγγισής τους (Κωσταρίδου – Ευκλείδη, 1995). Συγκεκριμένα ο Harter (1982) έδειξε ότι τα τυπικώς αναπτυσσόμενα παιδιά 7-10 ετών έχουν τέσσερις τομείς εαυτού: ακαδημαϊκό, κοινωνικό, αθλητικό και φυσικής εμφάνισης. Οι έφηβοι, εκτός από τους προαναφερόμενους τομείς, έχουν και άλλους τρεις: εργασιακός, φιλίας και ρομαντικής σχέσης (Harter, 1988). Οι Silon & Harter (1985) εξετάζοντας νοητικώς υστερημένα παιδιά έδειξαν ότι η εικόνα του εαυτού τους ήταν λιγότερο διαφοροποιημένη σε σχέση με τους τυπικώς αναπτυσσόμενους συνομηλίκους τους.

Μια δεύτερη διαφοροποίηση αφορά στο «πώς βλέπει κανείς τον εαυτό του» (η πραγματική εικόνα του εαυτού) και στο «πώς θα ήθελε να είναι» (η ιδανική εικόνα του εαυτού). Η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα δύο ονομάζεται «ανομοιότητα» της εικόνας του εαυτού». Έχει παρατηρηθεί ότι η «ανομοιότητα» αυτή αυξάνεται, καθώς τα τυπικώς αναπτυσσόμενα παιδιά μεγαλώνουν, διότι είναι σε θέση να αξιολογήσουν καλύτερα την έννοια του «ιδανικού» και της «ιδανικής επίδοσης» (Katz & Zigler, 1967). Αντίθετα, τα νοητικώς υστερημένα παιδιά παρουσιάζουν μακρότερη «ανομοιότητα της εικόνας του εαυτού», καθώς έχουν χαμηλότερη ιδανική εικόνα του εαυτού (Leathy, Balla, & Zigler, 1982). Και αυτό, διότι τα τελευταία έχουν χαμηλούς στόχους και φιλοδοξίες, εξαιτίας, μερικώς τουλάχιστον, του μεγάλου αριθμού εμπειριών αποτυχίας (Hodapp & Zigler, 1995).

          Η αναζήτηση εξωγενών λύσεων. Σύμφωνα με αυτήν, τα νοητικώς υστερημένα παιδιά δεν εμπιστεύονται τον εαυτό τους για τη λύση των προβλημάτων και αναμένουν οδηγίες και βοήθεια από το άμεσό τους περιβάλλον. Αντίθετα, τα τυπικώς αναπτυσσόμενα παιδιά βασίζονται περισσότερο στις δικές τους γνωστικές ικανότητες, παρά σε εξωτερικές υποδείξεις, παρουσιάζοντας αυτοδημιούργητες λύσεις . Ίσως οι επανειλημμένες αποτυχίες που βιώνουν τα νοητικώς υστερημένα παιδιά έχουν ως αποτέλεσμα να μην εμπιστεύονται τις λύσεις τους και να ζητούν υποδείξεις και βοήθεια από τους ενήλικες. Έως σήμερα η υπόθεση του ιστορικού αποτυχίας εξακολουθεί να είναι η πιο πειστική εξήγηση για το φαινόμενο της αναζήτησης των εξωγενών λύσεων, εκ μέρους των νοητικώς υστερημένων παιδιών.

Επιστημονικά Υπεύθυνη του Πρότυπου Διαγνωστικού και Θεραπευτικού Κέντρου Αναπτυξιακής Παιδιατρικής "Γράφω Φωνήματα" - Συγγραφέας