Είναι γεγονός ότι οι ασθενείς με δυσκολίες στην κατάποση (ή δυσκολίες σχετικές με το φαγητό) συμβουλεύονται πρώτα τον παθολόγο, πριν από οποιοδήποτε πρόγραμμα κατάποσης.

       Όταν κάποιο άτομο έχει εμπειρία στη δυσφαγία ή στη δυσκολία κατάποσης, ίσως αναπτύξει

μια απέχθεια για το φαγητό ή να αποφεύγει να τρώει με κόσμο. Στη συνέχεια μπορεί να χάσει βάρος ή να χάσει την ενέργειά του. Κοινές δυσκολίες που σχετίζονται με προβλήματα κατάποσης είναι:

• Πνίξιμο 
• Αίσθημα πληρότητας (full feeling) στο λαιμό μετά την κατάποση.
• Μικρή  απώλεια υγρών ή φαγητού στην passagewayπεριοχή (αναρρόφηση) που προκαλεί έντονο βήχα και πολύ μεγάλη ταλαιπωρία.

Τα 4 στάδια της κατάποσης που περιγράφονται παρακάτω βοηθούν στο να εντοπιστεί σε ποιο μέρος παρουσιάζει δυσκολίες ο ασθενής.

1.      Το μεταφορικό στάδιο

Αυτή η φάση περιλαμβάνει την κίνηση του φαγητού ή του υγρού από το τραπέζι/  φλιτζάνι / χέρι στο στόμα του ασθενή.  Πρέπει να παίρνονται προφυλάξεις για να εξασφαλιστεί η σωστή παράδοση και μεταφορά του φαγητού/ υγρού.

       Ο γενικός κανόνας του αντίχειρα είναι να τοποθετείται κάθε φορά όχι περισσότερο από μισό κουταλάκι του γλυκού στο στόμα του ασθενή, είτε είναι υγρό είτε στερεό. Αν το χέρι του ασθενή τρέμει, όπως στην ασθένεια του Πάρκινσον, μπαίνει μεγαλύτερη ποσότητα στη στοματική κοιλότητα, και μπορεί να έχει δυσκολίες στο επόμενο στάδιο της κατάποσης. Είναι γεγονός ότι ο ασθενής μεταφέρει μόνο μια μπουκιά κάθε φορά, ή μονό μια γουλιά, χωρίς να αναμιγνύει τα υγρά με τα στερεά. Είναι επίσης σημαντικό για τον ασθενή να περιμένει μέχρι να αδειάσει τελείως το στόμα του πριν βάλει κι άλλο φαγητό/ υγρό.

Εάν ο ασθενής δεν μπορεί να μεταφέρει τις τροφές/ υγρά με την απαραίτητη μερίδα,  είναι ευνόητο ότι κάποιο από τα μέλη της οικογένειας ή κάποιος βοηθός θα τον ταΐσει. Ένας επαγγελματίας θεραπευτής μπορεί να σας δώσει περισσότερες πληροφορίες ή τρόπους μεταφοράς, βοηθητικό εξοπλισμό και τεχνικές για να τρώει κάποιος μόνος του.

2. Στοματικό στάδιο

Αυτό το στάδιο περιλαμβάνει κλείσιμο των χειλιών και κίνηση της γλώσσας μεταφέροντας το φαγητό στα δόντια για να γίνει η μάσηση, και μεταφορά του βλωμού στο πίσω μέρος της γλώσσας για να γίνει η κατάποση. Το κλείσιμο των χειλιών θα γίνει πιο ‘φυσιολογικό’ παίρνοντας μια μπουκιά/ γουλιά κάθε φορά. Επίσης, το κλείσιμο των χειλιών μειώνει τη σιελόρροια και μπορεί να βοηθήσει στην ευθυγράμμιση (alignment) των δοντιών, της γλώσσας, και της γνάθου για την μάσηση και την κατάποση.

Ο στόχος διαχείρισης του φαγητού στο στόμα μπορεί να επιβραδύνεται ή να αποδυναμώνεται σε ένα άτομο με δυσφαγία. Μασώντας μια σύσταση φαγητού κάθε φορά κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου μπορεί να μειώσει κατά πολύ κάθε δυσκολία που μπορεί να έχει ο ασθενής. Θα πρέπει να δοκιμαστούν πολλοί τρόποι για να βρεθεί ποιος είναι ο πιο εύκολος τρόπος κατάποσης για τον ασθενή.

 Είναι σημαντικό να συζητηθούν τα είδη των φαγητών με τον ασθενή. Ρωτήστε τον ποια είδη φαγητών του προκαλούν ταλαιπωρία, ή πόνο κατά την κατάποση. Παρατηρήστε τον ασθενή ενώ τρώει, και σημειώστε ποια φαγητά μένουν για αρκετό χρονικό διάστημα στη στοματική κοιλότητα, εάν τα μάτια του ασθενή δακρύζουν όταν καταπίνει, ή αν υπάρχει αλλαγή στην αναπνοή, στο βήχα και στον καθαρισμό του λαιμού. Όταν ο ασθενής περιγράφει τις δυσκολίες που έχει στην κατάποση, καταγράψτε προσεκτικά τις πληροφορίες, καθώς θα σας βοηθήσουν  να καταλάβετε σε ποια περιοχή εμφανίζεται η δυσλειτουργία.

Συστάσεις τροφίμων:  (food consistencies)

• Νερουλά,  όπως παγωτό, σούπα, σάλτσα, γιαούρτι.
• Παχύρρευστα, όπως μέλι, oatmeal, πατάτες πουρέ, ζελέ, φαγητό με σόγια
• Μικτά, όπως στιφάδο, σπαγγέτι με σάλτσα από κρέας, ψητό με λαχανικά, ρύζι και φασόλια, σαλάτα.   
• Σκληρά, όπως μπισκότα, μερικά κρέατα, καραμέλες, φρούτα, ωμά λαχανικά.

Συστάσεις υγρών:

• Νερό
• Σόδα
• Ζωμός 
• Γάλα
• Νέκταρ
• Milksake

Κριτήρια επιλογής των φαγητών

1. Τραγανά φαγητά, όπως μπισκότα, κράκερ, πατατάκια, φρυγανιές, κορν φλέικς, ή δημητριακά, θα βοηθήσουν στη μάσηση. Αλλά, μπορεί να είναι ξηρά, να κολλήσουν στη στοματική κοιλότητα και στο λαιμό, και να σπάσουν σε κομμάτια τα οποία μπορεί να προκαλέσουν βήχα, και πιθανή αναρρόφηση.

2.         Στα σκληρά κρέατα η διάρκεια του στοματικού σταδίου είναι μεγάλη και αυτό οφείλεται στην μυϊκή δύναμη που χρειάζεται το μάσημα των τροφών για να σχηματιστεί ο βλωμός για την κατάποση. Τα ινώδης- παχύρρευστα κρέατα προκαλούν πνίξιμο εξαιτίας της ανεπαρκής μάσησης των ινών του κρέατος. Τα hot dog μπορούν να προκαλέσουν πνίξιμο αν κοπούν σε κομμάτια επειδή η μορφή αυτή μπορεί  να κλείσει την τραχεία αν αναρροφηθεί. Τα προτεινόμενα κρέατα και πρωτεΐνες περιλαμβάνουν:

q  τρυφερό  κοτόπουλο

q  τυρί

q  σόγια

q  αβγά (ασπράδια μόνο αν έχει χοληστερίνη)

q  φασόλια

q  ψάρι χωρίς κόκαλα

q  ζαμπόν

q  μαγειρευμένο ζαμπόν

q  Hot dogs

q  Τρυφερό pre-cut κομμάτια φιλέτου

q  Μικρό φιλέτο

3. Τα μαγειρεμένα λαχανικά με σταθερές συστάσεις, όπως τα πράσινα φασόλια, τα μαγειρεμένα φασόλια, τα μαγειρεμένα κολοκυθάκια, βρασμένα στον ατμό   κολοκύθια, κόκκινο τεύτλο (beet), ή τα τηγανητά είναι συνήθως εύκολο να τα διαχειριστούν. Αρακάς, καλαμπόκι, φασόλια, μαρούλι, ακατέργαστα καρότα, σέλινο, και ντομάτες ίσως είναι δύσκολο να ληφθούν εξαιτίας των ινών, της υφής, των μικρών κομματιών, και των συστατικών.

       Όταν τρώμε ζυμαρικά, τα Ziti  λαζάνια είναι καλύτερα απ’ ότι τα εύκολα  μακαρόνια ή τη σπαγγέτι επειδή προσφέρουν περισσότερα συστατικά και ικανότητα να κινηθούν σωστά μέσα στο στόμα.

       Οι πατάτες πουρέ ίσως τείνουν να κολλήσουν στον ουρανίσκο και στο λαιμό αν είναι παχύρρευστες η στεγνές. Αραιώστε με νερό, γάλα, γάλα σόγιας, ριζόγαλο, βούτυρο, μαργαρίνη ή   ζωμό.

4. Τα κονσερβοποιημένα φρούτα (κομπόστες), όπως το ροδάκινο, το αχλάδι, ή διάφορα άλλα είναι μαλακά και δεν έχουν δυσκολία στη μάσηση. Ωστόσο, ίσως έχουν κάποια δυσκολία στο να μπουν στη στοματική κοιλότητα εξαιτίας του σιροπιού που υπάρχει. Το ζελέ, το παγωτό, η πουτίγκα, και τα ‘υγρά’ κέικ είναι οι καλύτερες επιλογές για σνακ επειδή έχουν μια σταθερή σύσταση.

5. Τα μικτά φαγητά, όπως η σούπα με το κρέας, λαχανικά με λαζάνια ή ρύζι, ζωμό από στιφάδο, τσίλι, γιουβέτσι, ζυμαρικά  με σαλάτα, ή ζελέ με φρούτα μπορεί να είναι δύσκολα για κάθε ασθενή στο στοματικό και φαρυγγικό στάδιο. Η ασφαλέστερη συμβουλή είναι μια σύσταση ανα κατάποση.

6. Φαγητά όπως φιστίκι (peanut) βούτυρο, τυρί σε κρέμα, είναι πολύ πιθανό να κολλήσουν στην υπερώα του ασθενή και θα είναι πολύ δύσκολο να καθαριστούν. Μην χρησιμοποιείτε υγρά για να καθαρίσετε τα φαγητά επειδή έτσι μπορεί να δημιουργηθεί μια μικτή σύσταση μέσα στο στόμα.

7. Το καλύτερο είναι να αποφεύγονται σπόροι και καρύδια. Όπως τα μπιζέλια και το ρύζι, το μικρό μέγεθος των καρυδιών και η σκληρή υφή τους μπορούν εύκολα να μείνουν ανάμεσα στα δόντια και στο ούλο, στο λαιμό, και να περάσουν στους πνεύμονες. Το Peanut βούτυρο ή οποιοδήποτε άλλο μικτό βούτυρο με μεγάλη μερίδα κομπόστας μήλου, βούτυρο, ή ζελέ μπορούν να παράγουν μια συμπαγή και υγρή σύσταση η οποία είναι πολύ πιο εύκολη στην μεταφορά μέσω του στοματικού και φαρυγγικού σταδίου, στην κατάποση.

8. Αποφεύγετε τα πολύ ζεστά ή τα πολύ κρύα φαγητά. Μερικοί ασθενείς με  απευαισθητοποιημένο στοματικό στάδιο διαχειρίζονται πιο εύκολα τα κρύα υγρά απ’ ότι τα χλιαρά υγρά εξαιτίας της αύξησης στη στοματική και λαρυγγική αίσθηση.

9.         Υγρά, όπως το νερό, η σόδα, το τσάι, ο καφές, η λεμονάδα, και οι χυμοί, μπορεί να είναι πιο δύσκολα για ένα άτομο το οποίο έχει δυσκολία στο να κλείνει τα χείλη του ή γίνεται αναρροφεί. Τα στερεά γλυκά και τα εσπεριδοειδή θα μπορούσαν να αυξήσουν τη σιελόρροια.

Καθημερινά προϊόντα όπως το γάλα, το παγωτό, ή το γιαούρτι μπορούν να αυξήσουν την παραγωγή της βλέννας (mucus) και επομένως να αυξηθεί η συμφόρηση (congestion). Χρησιμοποιώντας ένα χυμό για να αναμιγνύονται τα δύσκολα στη μάσηση φρούτα και λαχανικά είναι ένας άριστο μέσο για να ληφθούν οι βιταμίνες και τα minerals (μεταλλεύματα) από τα φαγητά που είναι συνήθως  δύσκολα στην κατάποση επειδή είναι σκληρές, ινώδεις συστάσεις. Παχύρρευστα υγρά θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν για ευκολία  στην κατάποση.

Άλλες επιλογές υγρός περιλαμβάνουν κατσικίσιο γάλα (ίσως παράγει λιγότερη βλέννα), αγελαδίσιο γάλα, γάλα σόγιας, ριζόγαλο, και almond γάλα, τα οποία μπορούν να αγοραστούν από καταστήματα με υγιεινά προϊόντα ή από μερικά παντοπωλεία. Θα πρέπει να ζητήσετε από τον πωλητή να σας δώσει τα προϊόντα με τα λιγότερα λιπαρά.

Μικτές συστάσεις αυξάνουν τον κίνδυνο βήχα, πνιγμού, και/ ή αναρρόφησης μέρους του φαγητού επειδή οι διαφορετικές συστάσεις μεταφέρονται μέσω της στοματικής κοιλότητας στη φαρυγγική κοιλότητα με διαφορετικό ρυθμό.

Εάν ορισμένες συστάσεις φαγητών ή υγρών προκαλούν συχνά βήχα, πνίξιμο, ή δυσφορία, αποβάλετε τα. Το νερό μπορεί να γίνει πιο παχύρρευστο με χυμό βερίκοκο, γάλα, στεγνό γάλα (dry milk), πατάτες πουρέ,  καλαμπόκι, πουτίγκα, ζελέ, δημητριακά ρυζιού, κρέμα σίτου, oatmeal, ή προϊόντα όπως “Thick it” ή “Nutra Thick”. Το strained κρέας μπορεί να προστεθεί στις σάλτσες και στους ζωμούς.   

Σημαντική βελτίωση στην κατάποση μπορεί να γίνει εάν ο ασθενής μάθει να:

q  Διαχειρίζεται τα μεγέθη των μερίδων

q  Ακολουθεί τους κανόνες

q  Καθορίζει ποιες συστάσεις είναι ανεκτές

q  Χρησιμοποιεί μόνο μια σύσταση κάθε φορά

Όταν το φαγητό μετατραπεί σε βλωμό μεταφέρεται στο πίσω μέρος του λαιμού (φάρυγγας) για το τρίτο στάδιο της κατάποσης.

3.      Φαρυγγικό στάδιο

Αυτό το στάδιο ξεκινάει όταν το φαγητό ή το υγρό περνάει στον οισοφάγο. Εάν μέρος του φαγητού ή του υγρού πάει στην τραχεία μπορεί να προκαλέσει πνευμονία αναρρόφησης (aspiration pneumonia), γι’ αυτό είναι απαραίτητο να προστατέψουμε την passageway περιοχή. Εάν φαγητό ή υγρό περάσει στην τραχεία μπορεί να προκαλέσει ένα αίσθημα πληρότητας (full feeling) στο λαιμό. Ο βήχας και ο πόνος μπορούν να αυξηθούν, το οποίο σημαίνει ότι έχει γίνει κάποια διαρροή.

       Οι τεχνικές που ακολουθούν έχουν αποδεδειγμένα υψηλή αποτελεσματικότητα στην μείωση της πιθανότητας διαρροής ή στην παραμονή υπόλοιπου του φαγητού ή στη μεταφορά του στον φάρυγγα.

       Ο ασθενής βάζει μια μικρή ποσότητα υγρού ή φαγητού στο στόμα, κλείνει τα χείλη του, σκύβει το κεφάλι του κάτω στο στέρνο, και ξεκινάει μια σκληρή κατάποση. Ο ασθενής καταπίνει με όλη τη δύναμή του. Κατόπιν, έχοντας ακόμη το κεφάλι του σκυμμένο, καταπίνει πάλι. Αυτή η δεύτερη κατάποση ονομάζεται στεγνή κατάποση (dry swallow) και βοηθάει στο να κατεβεί πιο εύκολα το φαγητό ή το υγρό. Όταν γίνεται αυτό, είναι σημαντικό να θυμάστε πως ακόμα και αν το στόμα του ασθενή είναι άδειο μπορεί να έχει μείνει λίγο υγρό στο πίσω μέρος του φάρυγγα.

       Τώρα ο ασθενής μιλάει. Αν η φωνή του ακούγεται υγρή (wet), ή ακούγεται σαν να έχει νερό στο πίσω μέρος του λάρυγγα, σημαίνει ότι έχουν μείνει υπολείμματα φαγητού ή υγρού στο φάρυγγα.

       Αν αυτό συμβεί, ο ασθενής θα κάνει άλλη μια στεγνή κατάποση, πάλι χωρίς καθόλου υγρό στο στόμα, έχοντας το κεφάλι κάτω. Αυτό γίνεται για να επιτευχθεί το πέρασμα του φαγητού/ υγρού από το φάρυγγα. Αν η ‘υγρή’ ομιλία επιμένει σταματήστε το συγκεκριμένο φαγητό ή υγρό. Μιλήστε με τον παθολόγο για ένα Modified Barium Swallow Test εάν είναι πιθανή κάποια δυσλειτουργία της κατάποσης.

       Ένα Modified Barium Swallow Test προετοιμάζεται από τον λογοθεραπευτή και τον ραδιολόγο (radiologist). Όταν τα αποτελέσματα αναλυθούν, χρησιμοποιούνται για να αναπτυχθεί μια στρατηγική κατάποσης για το θεραπευτικό πρόγραμμα.

       Να θυμάστε, η βασική διαδικασία η οποία υποστηρίζει την αλήθεια για κάθε σύσταση φαγητού ή υγρού είναι:

q    Μικρές μερίδες, μια σύσταση κάθε φορά

q    Το κεφάλι σκυμμένο

q    Διπλή κατάποση

q    Επιπρόσθετη στεγνή κατάποση, αν είναι απαραίτητη

Ο βήχας ή ο πόνος οδηγούν στην ένδειξη ότι ο ασθενής δεν είναι ασφαλής καταπίνοντας τη σύσταση που δίνεται ή ίσως δεν έχει κατεβάσει σωστά το κεφάλι του, διπλή τεχνική κατάποσης. Εάν ο ασθενής με Πάρκινσον θα έχει δύσκαμπτο λαιμό και μπορεί να μην είναι σε θέση να σκύψει το κεφάλι του. Όσο πιο κάτω σκύβει, τόσο μεγαλύτερη προστασία του προσφέρεται καθώς κλείνει η τραχεία. Ξεκινήστε ασκήσεις για το λαιμό πριν το φαγητό, για να εξοικειωθεί ο ασθενής με το σκύψιμο του κεφαλιού. (σελ 97-101)

4.      Οισοφαγικό στάδιο

Δυσκολίες που σχετίζονται με το τελευταίο στάδιο είναι κοινές με την αναρροή των φαγητών που σχετίζονται με πολλά προβλήματα, όπως πυλωρός ή acidic stomach. Μια γαστρεντερική αξιολόγηση είναι ενδεδειγμένη.

Επιστημονικά Υπεύθυνη του Πρότυπου Διαγνωστικού και Θεραπευτικού Κέντρου Αναπτυξιακής Παιδιατρικής "Γράφω Φωνήματα" - Συγγραφέας