Τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών είναι ευρύτατα διαδεδομένα στην εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες, μια κι ο ρόλος τους στη διαδικασία της ενίσχυσης είναι καθοριστικής σημασίας.

Ορισμός

Ο Upper (1977) όρισε τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών βάσει τριών προϋποθέσεων: 

1.    Ορίζουμε την αντίδραση ή τις αντιδράσεις που πρόκειται να ενισχυσθούν

2.    Επιλέγουμε τις ανταλλάξιμες αμοιβές που είναι κάποια σύμβολα ενίσχυσης (tokens), όπως αυτοκόλλητα για μικρά παιδιά κι αριθμοί για μεγαλύτερα

3.    Δίνουμε τη δυνατότητα στο παιδί να επιλέξει τους άμεσους ενισχυτές (backup reinforcers) που ανταλλάσσονται με συγκεκριμένο αριθμό «συμβόλων».

Χρησιμοποιώντας σύμβολα ενίσχυσης αντί για άμεσους ενισχυτές, μειώνεται η συχνότητα παροχής άμεσων ενισχυτών και ταυτόχρονα αναδεικνύονται οι φυσικοί τρόποι ενίσχυσης (π.χ. χρήση κουπονιών, βαθμών κι άλλων «συμβόλων» που ανταλλάσσονται με άμεσους ενισχυτές.

Τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών πρέπει να είναι απολύτως εξατομικευμένα και να αναπροσαρμόζονται, ανά τακτά χρονικά διαστήματα, και ανάλογα με τις ανάγκες του παιδιού με ΔΑΔ. Δεν είναι στατικά, αλλά ευπροσάρμοστα επικουρικά συστήματα που στοχεύουν στην καλύτερη αξιοποίηση του χρόνου διδασκαλίας, καθώς και στη διερεύνηση της ανεκτικότητας του παιδιού, ώστε να μην επιδιώκει συχνές απολαβές άμεσων ενισχυτών.

Επιπλέον χρειάζεται να αξιολογηθεί αν το επίπεδο του παιδιού είναι τέτοιο που επιτρέπει τη χρήση συστήματος ανταλλάξιμων αμοιβών. Για ένα παιδί που δεν έχει κατανοήσει τη συνάφεια μεταξύ επιθυμητών αντιδράσεων και άμεσων αμοιβών, δεν ενδείκνυται η χρήση τέτοιων συστημάτων.

Η επιλογή των ανταλλάξιμων αμοιβών

Τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται ως ανταλλάξιμες αμοιβές πρέπει, σύμφωνα με τους Cooper, Heron και Heward (1987), να επιλέγονται με ιδιαίτερη προσοχή και να έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

1.    Να είναι ασφαλή στη χρήση. Δηλαδή, να αποφεύγονται αντικείμενα, τα οποία το παιδί μπορεί να βάλει στο στόμα ή να προκαλέσουν οποιοδήποτε τραυματισμό.

2.    Να χρησιμοποιούνται με τρόπο που να μην επιτρέπει στο παιδί να δίνει στον εαυτό του περισσότερες αμοιβές απ’ όσες αντιστοιχούν στις επιθυμητές αντιδράσεις.

3.    Για την κατασκευή τους να χρησιμοποιηθεί ανθεκτικό υλικό, κατάλληλο για πολλαπλές και μακροχρόνιες χρήσεις.

4.    Να χρησιμοποιείται υλικό χαμηλού κόστους.

5.    Να είναι εύκολα στη χρήση, ώστε ο θεραπευτής να μπορεί να τα χρησιμοποιεί αμέσως μετά τις επιθυμητές αντιδράσεις, χωρίς χρονοτριβές.

6.    Οι ίδιες ανταλλάξιμες αμοιβές να μην είναι πρωτογενείς ενισχυτές, για να μην αποσπούν την προσοχή του μαθητή από το εποπτικό υλικό.

Επιπλέον, η ηλικία του παιδιού είναι ένας παράγοντας που πρέπει να συνυπολογιστεί. Στα μικρότερα παιδιά, οι ανταλλάξιμοι, όπως και οι πρωτογενείς ενισχυτές, μπορεί να είναι αυτοκόλλητα με παιδικές παραστάσεις ή παρεμφερή σύμβολα, όσο, όμως μεγαλώνει το παιδί, πρέπει τα ερεθίσματα να προσιδιάζουν σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας.

Η απόσυρση των ανταλλάξιμων αμοιβών

Τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών, ως βοηθητικά συστήματα διδασκαλίας, χρειάζεται να αποσύρονται συστηματικά, όπως κάθε άλλη μορφή πρόσθετης βοήθειας. Η απόσυρση τέτοιων συστημάτων δε σημαίνει, βέβαια και διακοπή των ενισχυτικών επακόλουθων. Σημαίνει απλώς υποκατάστασή τους με φυσικότερους τρόπους ενίσχυσης, όπως ο έπαινος ή η θετική βαθμολογία για παιδιά που πρόκειται να ενταχθούν στο γενικό σχολείο.

Οι Cooper, Heron και Heward (1987) προτείνουν τις ακόλουθες οδηγίες για την επιτυχή συστηματική απόσυρση των ανταλλάξιμων αμοιβών:

1.    Σύζευξη ανταλλάξιμων αμοιβών με έπαινο, ή άλλες μορφές κοινωνικής αποδοχής, ώστε η κοινωνική αποδοχή να αντικαταστήσει μακροπρόθεσμα το σύστημα ανταλλάξιμων αμοιβών.

2.    Συστηματική αύξηση της αναλογίας των ανταλλάξιμων έναντι των άμεσων ενισχυτών.

3.    Σταδιακή ανά συνεδρία μείωση του χρονικού διαστήματος, κατά το οποίο χρησιμοποιείται το σύστημα ανταλλάξιμων αμοιβών.

4.    Μεγαλύτερη ποικιλία ενισχυτών που χρησιμοποιούνται στην ανταλλαγή.

5.    Διαφοροποίηση στον αριθμό των ανταλλάξιμων αμοιβών που απαιτούνται ανάλογα με την ποιότητα των ενισχυτών. Για ενισχυτές που είναι ιδιαίτερα επιθυμητοί, απαιτείται μεγαλύτερος αριθμός ανταλλάξιμων αμοιβών, ενώ μικρότερος αριθμός απαιτείται για λιγότερο επιθυμητούς ενισχυτές.

6.    Οι ανταλλάξιμες αμοιβές γίνονται πιο διακριτικές με το πέρασμα του χρόνου. Για παράδειγμα, τα αυτοκόλλητα αντικαθίστανται από αριθμούς, οι αριθμοί από γραμμές που σημειώνει ο θεραπευτής – παιδαγωγός, κ.ο.κ. μέχρι να αποσυρθούν πλήρως.

Τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών αποτελεί ένα από τους πλέον αποτελεσματικούς τρόπους ενίσχυσης, εφόσον:

• ανταποκρίνονται στις δυνατότητες του παιδιού με ΔΑΔ,

• το παιδί γνωρίζει  τους όρους ανταλλαγής και

• έχει επιλέξει τον ενισχυτή που θα λάβει κατά την ανταλλαγή.

Συγκεκριμένα, τα συστήματα ανταλλάξιμων αμοιβών συμβάλλουν στην επίτευξη υψηλότερων μαθησιακών επιδόσεων από οποιουσδήποτε άλλους δευτερογενείς ενισχυτές.